Η ζωή του φυσητήρα

Πόσοι γνωρίζουν άραγε ότι το είδος με τον μεγαλύτερο εγκέφαλο που έχει καταγραφεί ποτέ στο ζωικό βασίλειο και τρίτο μεγαλύτερο σε μέγεθος ζώο του πλανήτη, ζει και στις ελληνικές θάλασσες; Ο φυσητήρας (Physeter macrocephalus) δεν εντυπωσιάζει μόνο με το μέγεθός του αλλά και με την κοινωνικότητά του, το αλάνθαστο σύστημα βιο – σόναρ που χρησιμοποιεί για τροφή και προσανατολισμό αλλά και τις απίθανες ικανότητες δύτη που επιδεικνύει.

Κολυμπώντας στην Ελλάδα, κατά μήκος της Ελληνικής Τάφρου (από τα δυτικά των Ιονίων νήσων και της Πελοποννήσου ως τα νότια της Κρήτης και τα νοτιοανατολικά της Ρόδου), στο Μυρτώο Πέλαγος και σε περιοχές του Αιγαίου Πελάγους, ο πληθυσμός του φυσητήρα δεν ξεπερνάει τα 300 άτομα. Όταν βρίσκεται στην επιφάνεια, κολυμπά σε ρυθμούς χαλάρωσης με μόλις 7 χλμ/ώρα αλλά αν αποφασίσει να καταδυθεί, η τεράστια ουρά του αποκαλύπτεται και με μία ανάσα μπορεί να φτάσει μέχρι τα 2.000 μέτρα και να παραμείνει στον βυθό ως και μιάμιση ώρα. 

Φυσητήρας: ένα ον κοινωνικό

Η κοινωνική δομή και ιεραρχία που αναπτύσσουν οι φυσητήρες είναι εντυπωσιακή ακόμη και για τα ανθρώπινα δεδομένα. Χαρακτηριστικό είναι ότι κατά τη διάρκεια μιας γέννησης, ολόκληρη η κοινωνική ομάδα βοηθά και προστατεύει τη μελλοντική μητέρα. Οι κοινωνικές ομάδες είναι μεγάλες οικογένειες που αποτελούνται από ώριμα θηλυκά με τα μικρά τους και από ανώριμα, νεαρά άτομα και των δύο φύλων.

Οι περισσότεροι φυσητήρες έχουν πολύ στενές συγγενικές σχέσεις μεταξύ τους, αφού τα θηλυκά που γεννιούνται στο πλαίσιο της ομάδας παραμένουν σε αυτή για όλη τους τη ζωή. Ζώντας μέσα στην ομάδα μαθαίνουν να καταδύονται, να χρησιμοποιούν το ηχοεντοπιστικό τους σύστημα και να συλλαμβάνουν την τροφή τους, να επικοινωνούν, να σέβονται την κοινωνική ιεραρχία και όλα τα απαραίτητα για ένα ον σαφέστατα κοινωνικό. Οι μητριαρχικές κοινωνίες αποτελούν τα κύτταρα διάδοσης του «πολιτισμού» των φυσητήρων από γενιά σε γενιά, καθώς η μητέρα μεταλαμπαδεύει όλη τη γνώση στα νεογέννητά της. Αντίθετα με τους θηλυκούς φυσητήρες, οι αρσενικοί γίνονται ολοένα και πιο μοναχικοί όσο ενηλικιώνονται.

Η ζωή που απειλείται

Οι σημαντικότερες απειλές για τους φυσητήρες είναι οι συγκρούσεις με σκάφη, οι στρατιωτικές ασκήσεις και οι έρευνες για υδρογονάνθρακες, η κατάποση στερεών απορριμμάτων και η τυχαία παγίδευση κατά τις αλιευτικές δραστηριότητες. Ειδικά σε ό,τι αφορά την κατάποση στερεών απορριμμάτων, τα θαλάσσια θηλαστικά συχνά μπερδεύουν τις σακούλες για τροφή, τις καταπίνουν οπότε και φράζεται το πεπτικό τους σύστημα, με αποτέλεσμα να βρίσκουν θάνατο πιθανότατα με φρικτούς πόνους.

Η παρατεταμένη έκθεση σε ήχους, μπορεί να προκαλέσει στους φυσητήρες κώφωση ενώ το γεγονός ότι κοιμούνται κάθετα, συχνά τους κάνει να πέφτουν θύματα σύγκρουσης με σκάφη.

Η ζωή της φώκαινας

Από τους πρώτους που περιέγραψαν το θαλάσσιο αυτό θηλαστικό υπήρξε ο Αριστοτέλης. Το αρχαίο ελληνικό όνομα «φώκαινα» που χρησιμοποίησε για να το περιγράψει αποτελεί και τη βάση του επιστημονικού της ονόματος Phocoena phocoena. Πρόκειται για ένα από τα μικρότερα κητώδη στον κόσμο με μήκος που δεν ξεπερνά τα 1,60 μέτρα. Ο πληθυσμός που ζει στο Θρακικό και Βόρειο Αιγαίο Πέλαγος θεωρείται ο μοναδικός της Μεσογείου!

Η φώκαινα δεν επιδεικνύει την κοινωνικότητα άλλων θαλάσσιων θηλαστικών και αποδεικνύεται εξαιρετικά δυσπρόσιτο ζώο. Αυτός είναι και ο λόγος που οι πληροφορίες μας για αυτήν είναι σχετικά περιορισμένες. Παρόλα αυτά, γνωρίζουμε ότι καταδύονται σε βάθος 14 ως 41 μέτρων και ζουν ως 24 χρόνια. Ξέρουμε επίσης, ότι οι φώκαινες του Αιγαίου και της Μαύρης θάλασσας διαφοροποιούνται γενετικά από τις φώκαινες του υπόλοιπου πλανήτη. Η γεωγραφική απομόνωση και το μέγεθος αυτού του υποπληθυσμού τον καθιστούν εξαιρετικά ευάλωτο στις απειλές.

Η ζωή που απειλείται

Η φώκαινα, σύμφωνα με το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ειδών της Ελλάδας, χαρακτηρίζεται είδος «κινδυνεύον». Όπως και όλα τα υπόλοιπα θαλάσσια θηλαστικά, η φώκαινα απειλείται από πετρελαϊκή ρύπανση, όχληση, κλιματική αλλαγή, ηχορύπανση, παρενόχληση από σκάφη αναψυχής αλλά κυρίως από στρατιωτικές ασκήσεις και έρευνες για υδρογονάνθρακες. Ακριβώς επειδή ζει κοντά στις ακτές είναι αρκετά ευάλωτη στις απειλές που έχουν να κάνουν με αλιευτικές δραστηριότητες, οπότε και τραυματίζεται ή πέφτει θύμα τυχαίας παγίδευσης σε αλιευτικά εργαλεία. Επίσης, εξαιτίας της υπεραλίευσης των ιχθυαποθεμάτων, η μείωση της τροφής της αποτελεί μια πολύ σημαντική απειλή.

Η ζωή του ζιφιού

Από τους καλύτερους δύτες της θάλασσας καθώς μπορεί να καταδυθεί και να μείνει σε βάθη μεγαλύτερα των 2.000 μέτρων, αλλά και αρκετά δυσπρόσιτος, ο ζιφιός (Ziphius cavirostris) απαντάται στις ελληνικές θάλασσες και έχει τα ίδια «στέκια» με τον φυσητήρα. Πιο συγκεκριμένα, παρατηρούμε σταθερά το είδος σε Νότια Κρήτη και Δυτική Λευκάδα, ενώ προτιμά τα σημεία με απότομη κλίση, όπου το βάθος αυξάνεται απότομα. Με μήκος περίπου 5 μέτρα είναι μεγαλύτερος από τα δελφίνια. Τρέφεται αποκλειστικά ή κυρίως με καλαμάρια.

Στην Ελλάδα, το 50% των παρατηρήσεων αφορά μοναχικά άτομα, το 40% αφορά ζεύγη και ένα 10% αφορά ομάδες 3‐5 ατόμων. Ο ζιφιός, εκτός από τη Μεσόγειο, είναι ένα κοσμοπολίτικο είδος που εξαπλώνεται σε όλες τις θάλασσες του κόσμου.

Η ζωή που απειλείται

Κύρια απειλή για τον ζιφιό αποτελούν οι τεχνητοί ανθρωπογενείς ήχοι, όπως τα στρατιωτικά σόναρ ή οι τεχνητές δονήσεις για τον εντοπισμό κοιτασμάτων υδρογονανθράκων, που καταστρέφουν το ηχητικό περιβάλλον του. Οι επιπτώσεις κυμαίνονται από τραυματισμό και προσωρινή ή μόνιμη απώλεια ακοής ως αλλαγές στη συμπεριφορά τους. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα των επιπτώσεων των τεχνητών ανθρωπογενών ήχων είναι το παράδειγμα του μαζικού εκβρασμού στην Κυπαρισσία, τον Μάιο του 1996, οπότε και εκβράστηκαν τουλάχιστον 20 ζιφιοί εξαιτίας εξαιρετικά δυνατών ήχων μέσης και χαμηλής συχνότητας που παράχθηκαν από στρατιωτικά σόναρ κατά τη διάρκεια στρατιωτικών ασκήσεων του ΝΑΤΟ. Οι ζιφιοί απειλούνται επίσης από την κατάποση στερεών απορριμμάτων.

---

Το Ευρωπαϊκό πρόγραμμα «Θάλασσα: Μάθε, Δράσε, Προστάτεψε /Εκστρατεία Ενημέρωσης για τα θαλάσσια θηλαστικά στην Ελλάδα» υλοποιήθηκε από τη MOm/ Εταιρεία για τη Μελέτη και Προστασία της Μεσογειακής Φώκιας και το WWF Ελλάς σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Κητολογικών Ερευνών Πέλαγος και το Tethys Research Institute, με τη συνδρομή του χρηματοδοτικού εργαλείου LIFE της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, του Πράσινου Ταμείου και της Blue Planet Shipping SA.