Λένε ότι συνήθως δεν καταλαβαίνει κανείς την ώρα που γίνεται μάρτυρας της ιστορίας. Η τελευταία μέρα της 21ης Παγκόσμιας Συνδιάσκεψης για το Κλίμα στο Παρίσι, δεν είναι μία από αυτές τις περιπτώσεις.
Η 12η Δεκεμβρίου 2015 θα καταγραφεί στην παγκόσμια ιστορία ως μία από τις καλύτερες στιγμές μας. Στην ίδια πόλη που ένα μήνα πριν βασίλευε το σκοτάδι και ο τρόμος, 196 κράτη συμφώνησαν να αναμετρηθούν από κοινού με τη μεγαλύτερη πρόκληση του 21ου αιώνα, σκορπίζοντας σε όλο τον πλανήτη το φως και την ελπίδα.
Πρόκειται για μια συμφωνία που 2 χρόνια πριν φάνταζε άπιαστο όνειρο ακόμα και για τους πιο αισιόδοξους από εμάς.
Ο μακροπρόθεσμος στόχος: Το «κλειδί»
Η ανθρωπότητα αποφάσισε να καταβάλλει κάθε προσπάθεια για τον περιορισμό της ανόδου της παγκόσμιας θερμοκρασίας κάτω από τους 1,5οC ως το τέλος του αιώνα. Και το αποφάσισε έχοντας προηγουμένως συνειδητοποιήσει ότι οι εθελοντικές συνεισφορές 146 κρατών (INDCs) που κατατέθηκαν ως την 1η Οκτωβρίου 2015 δεν μας έφερναν ούτε καν στη μέση του δρόμου για την επίτευξη του λιγότερο φιλόδοξου στόχου των 2οC.
Η απόφαση αυτή σημαίνει λοιπόν ότι τα κράτη είναι διατεθειμένα να αναλάβουν πολύ δραστικότερα μέτρα μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου από αυτά για τα οποία έχουν δεσμευτεί ως τώρα.
Το σημείο καμπής στις διαπραγματεύσεις ήταν η κίνηση των 4 (ΗΠΑ, Κίνα, ΕΕ και Καναδάς) να στηρίξουν το αίτημα των λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών και της κοινωνίας των πολιτών για τον στόχο των 1,5oC, πράγμα που φαίνεται να «ξεκλείδωσε» και άλλα σημεία της συμφωνίας, λειτουργώντας στην ουσία ως καταλύτης για τη συμφωνία συνολικά.
Μετριασμός: Ο δρόμος των ορυκτών καυσίμων είναι αδιάβατος…
Οι προειδοποιήσεις των επιστημόνων για διατήρηση της συντριπτικής πλειοψηφίας των ορυκτών καυσίμων στο υπέδαφος προκειμένου να προστατευτεί το κλίμα, έγινε πλέον και κοινός πολιτικός τόπος. Δυστυχώς όμως οι συνθήκες δεν ήταν ώριμες για να υιοθετηθούν διατυπώσεις όπως «απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα» ή «μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου το 2050 κατά 70%-95% σε σχέση με το 2010», επιλογή που παρέμενε στο τραπέζι μέχρι και την Πέμπτη, μαζί βέβαια με άλλες πολύ χειρότερες από αυτή που τελικά υιοθετήθηκε.
Τελικά υπερίσχυσε μια πιο ήπια διατύπωση του μακροπρόθεσμου στόχου ως «ισορροπία μεταξύ πηγών παραγωγής και απορρόφησης ανθρωπογενών εκπομπών αερίων θερμοκηπίου στο δεύτερο μισό του αιώνα», που δεν κλείνει πλήρως την πόρτα στα ορυκτά καύσιμα. Για να επιτευχθεί όμως ο παραπάνω, κοινός πλέον στόχος, η όποια χρήση ορυκτών καυσίμων, πρέπει να συνοδεύεται, είτε από τη δημιουργία μεγάλων δασικών εκτάσεων που απορροφούν διοξείδιο του άνθρακα, είτε από τη χρήση τεχνολογίας αποθήκευσης άνθρακα που σήμερα είναι και οικονομικά ασύμφορη και πολύ αμφίβολης αποτελεσματικότητας.
Με άλλα λόγια, παρά το γεγονός ότι λείπει ο καθαρός ποσοτικός στόχος για την απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα και το ακριβές έτος-ορόσημο για την επίτευξή του, ο δρόμος του κάρβουνου και του πετρελαίου μόλις έγινε πολύ πιο κακοτράχαλος από ότι ήδη είχε αρχίσει να γίνεται τα τελευταία 2 χρόνια. Στην πράξη αυτό σημαίνει άμεση στροφή στην καθαρή ενέργεια και την ενεργειακή αποδοτικότητα.
Πρόκειται για ένα τμήμα της συμφωνίας που αποτέλεσε αντικείμενο πολύ έντονων διαπραγματεύσεων και αντεγκλήσεων από την αρχή μέχρι το τέλος. Είναι χαρακτηριστικό ότι λίγο πριν την τελευταία σύνοδο των υπουργών το απόγευμα του Σαββάτου για την αποδοχή του τελικού κειμένου που είχε κατατεθεί λίγες μόλις ώρες πριν, υπήρξε ένσταση για μια διατύπωση στο αντίστοιχο άρθρο της συμφωνίας (Άρθρο 4). Η αρχική εκδοχή, που τελικά διορθώθηκε, επιφόρτιζε τις ανεπτυγμένες χώρες με πολύ μεγαλύτερες υποχρεώσεις σε σχέση με τις αναπτυσσόμενες, σε ό,τι αφορά τις προσπάθειες μείωσης των εκπομπών τους, παρά το γεγονός ότι Κίνα και Ινδία (που συγκαταλέγονται στις αναπτυσσόμενες) αποτελούν σήμερα τους νο1 και νο4 ρυπαντές παγκοσμίως, αντίστοιχα.
Αναθεώρηση στόχων και διαφάνεια: Ο ακρογωνιαίος λίθος της συμφωνίας
Τα κράτη, συνειδητοποιώντας το γεγονός ότι σήμερα, και παρά τα INDCs, βρισκόμαστε σε τροχιά ανόδου της παγκόσμιας θερμοκρασίας κατά (τουλάχιστον) 2,7οC, συμφώνησαν σε μια περιοδική διαδικασία ελέγχου και αναθεώρησης των στόχων. Έτσι το 2018, θα γίνει ο πρώτος παγκόσμιος διάλογος που θα καταγράψει πού ακριβώς βρισκόμαστε παγκοσμίως στις κοινές μας προσπάθειες για μείωση των εκπομπών μας. Θα ακολουθήσει το 2020 αναθεώρηση των INDCs με βάση αυτή την καταγραφή, μια διαδικασία που θα επαναλαμβάνεται κάθε 5 χρόνια.
Ίσως το μεγαλύτερο εμπόδιο στις διαπραγματεύσεις ήταν το ζήτημα της διαφάνειας στους περιοδικούς ελέγχους των επιδόσεων των κρατών. Οι μεγάλες αναπτυσσόμενες χώρες έβλεπαν ένα τέτοιο ενδεχόμενο ως απώλεια εθνικής κυριαρχίας, με αποτέλεσμα να προβάλλουν σθεναρή αντίσταση στην προσπάθεια ΕΕ και ΗΠΑ κυρίως, για τη θέσπιση ενός κοινού, ενιαίου συστήματος ελέγχων και καταγραφής των εκπομπών κάθε κράτους. Η γλώσσα του τελικού κειμένου σίγουρα αδυνάτισε καθώς όλες οι επιλογές για συνέπειες μη συμμόρφωσης απομακρύνθηκαν, αλλά το πιο σημαντικό είναι ότι ο τελικός στόχος επετεύχθη.
Δείγμα της εξαιρετικής προετοιμασίας των βασικών διαπραγματευτών και αρχιτεκτόνων της ιστορικής συμφωνίας ήταν η ύπαρξη plan B γύρω από αυτό το κομβικής σημασίας ζήτημα της διαφάνειας. Μόλις έγινε αντιληπτό ότι ο αναλυτικός κατάλογος με τα στοιχεία που θα πρέπει να περιλαμβάνει ο περιοδικός έλεγχος των εκπομπών δεν γίνεται αποδεκτός από τις μεγάλες αναπτυσσόμενες χώρες, και μέσα σε ένα βράδυ, η αρχική πρόταση αντικαταστάθηκε από μια πιο γενικόλογη περιγραφή που όμως θα γίνεται σύμφωνα με πρακτικές που θα εγκρίνει η Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC) και θα επικυρώνει η COP21.
Χρηματοδότηση: Οι ανεπτυγμένες χώρες θα πληρώνουν τουλάχιστον $100 δις τον χρόνο
Η διαπραγματευτική μάχη δόθηκε κυρίως γύρω από το ποιος είναι υποχρεωμένος να πληρώσει για να ληφθούν μέτρα μετριασμού και προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή. Από τη μία μεριά, ΕΕ και ΗΠΑ ήθελαν να εμπλέξουν πολύ περισσότερο τις μεγάλες αναπτυσσόμενες χώρες Κίνα και Ινδία στο ζήτημα της χρηματοδότησης, στο πλαίσιο μια ευρύτερης προσπάθειας άμβλυνσης των ξεπερασμένων και επιζήμιων για το κλίμα διαχωριστικών γραμμών μεταξύ ανεπτυγμένων και αναπτυσσόμενων κρατών. Από την άλλη μεριά Κίνα και Ινδία έπαιξαν το χαρτί της «διαφοροποίησης» των ευθυνών για την κλιματική αλλαγή. Και κέρδισαν: Οι αναπτυγμένες χώρες έχουν νομική υποχρέωση να συνεχίσουν να παρέχουν οικονομική βοήθεια στις αναπτυσσόμενες, ενώ άλλες χώρες (όπως η Κίνα και η Ινδία) θα συμμετέχουν στη χρηματοδότηση μόνο εθελοντικά. Το ακριβές ύψος της ετήσιας χρηματοδότησης μετά το 2020 θα συμφωνηθεί πριν το 2025 αλλά το ελάχιστο ποσό είναι τα $100 δις.
Προσαρμογή: Περισσότερος μετριασμός, λιγότερη προσαρμογή
Η συμφωνία περιλαμβάνει έναν παγκόσμιο στόχο προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή που είναι συνδεδεμένος με τον στόχο συγκράτησης της παγκόσμιας θερμοκρασίας κάτω από τους 1,5oC. Υπογραμμίζεται όμως η σημασία του μετριασμού για τη μείωση των αναγκών σε μέτρα προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή. Το αντίστοιχο άρθρο ενθαρρύνει ιδιαίτερα τη συνεργασία μεταξύ κρατών και επιβάλλει στα κράτη να εμπλακούν σε μια διαδικασία σχεδιασμού για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή. Τα εθνικά αυτά σχέδια θα πρέπει να ανανεώνονται και να επικοινωνούνται περιοδικά από τα κράτη ως τμήμα των εθνικών συνεισφορών τους (INDCs) αλλά και των πενταετών ελέγχων προόδου εφαρμογής της συμφωνίας σε παγκόσμιο επίπεδο.
Απώλειες και Καταστροφές: Μια νίκη για τις πιο ευάλωτες χώρες;
To ζήτημα της αντιμετώπισης των αντιστρεπτών και αναντίστρεπτων επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στις πιο ευάλωτες χώρες του πλανήτη (μικρά νησιωτικά (AOSIS) και λιγότερο ανεπτυγμένα κράτη (LDC)) απέκτησε για πρώτη φορά ξεχωριστό άρθρο στη συμφωνία της 21ης Παγκόσμιας Συνδιάσκεψης για το Κλίμα. Η αναγνώριση αυτή έχει ξεχωριστή πολιτική σημασία για τις χώρες εκείνες που επηρεάζονται περισσότερο από την κλιματική αλλαγή έχοντας συνεισφέρει απειροελάχιστα στη δημιουργία του προβλήματος. Το τίμημα ήταν η διαβεβαίωση (μέσα στο κείμενο της απόφασης και όχι της συμφωνίας τελικά) ότι αυτή η αναγνώριση δεν θα συνοδευτεί από μηνύσεις στα διεθνή δικαστήρια από τις ευάλωτες χώρες προς τις ανεπτυγμένες, οι οποίες είναι και οι βασικά υπεύθυνες για τη συσσώρευση αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα ως τώρα.
Ιδιαίτερη ανησυχία προκαλεί το γεγονός ότι στη συμφωνία δεν υπάρχει καμία ξεκάθαρη αναφορά για προτεραιότητα στη χρηματοδότηση από το Πράσινο Κλιματικό Ταμείο προς τις χώρες αυτές.
Επικύρωση: Κιότο déjà vu;
H συμφωνία του Παρισιού θα είναι ανοιχτή για υπογραφή στη Νέα Υόρκη από τις 22 Απριλίου 2016, ημέρα της Γης, ως τις 21 Απριλίου 2017 και, όπως και το Πρωτόκολλο του Κιότο θα τεθεί σε ισχύ 31 μέρες μετά την επικύρωσή της από τουλάχιστον 55 κράτη που θα αντιπροσωπεύουν το 55% των παγκοσμίων εκπομπών αερίων θερμοκηπίου.
Επίλογος: To νερό μπήκε στο αυλάκι που όμως πρέπει να γίνει χείμαρρος
Η συμφωνία του Παρισιού δεν αποτελεί το τέλος του αγώνα για απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα, και σε καμία περίπτωση την οριστική λύση στη μάχη επιβίωσης του πλανήτη απέναντι στην κλιματική αλλαγή. Για πρώτη φορά όμως μπορούμε να ονειρευόμαστε με τα μάτια ανοιχτά ότι τα παιδιά μας δεν θα πληρώσουν με τη ζωή τους την ασύστολη επιβάρυνση του κλίματος που για δεκαετίες τώρα εμείς προκαλούμε.
Θα χρειαστεί τεράστια προσπάθεια και κινητοποίηση από όλους μας για να εφαρμοστεί πρώτα, και στη συνέχεια να ενισχυθεί η συμφωνία του Παρισιού σε κάθε χώρα, σε κάθε πόλη, σε κάθε γειτονιά, σε κάθε σπίτι, επιχείρηση ή χώρο εργασίας.
Οι κινητοποιήσεις των πολιτών σε όλο τον κόσμο πριν την έναρξη της COP έδωσαν σε όλους μας ελπίδα. Χρειάζονται όμως πολύ περισσότερα από πολύ περισσότερους, ιδιαίτερα στη χώρα μας με μια κυβέρνηση που δείχνει να μην αντιλαμβάνεται ούτε την ιστορική συγκυρία, πολλώ δε μάλλον την ευκαιρία που προσφέρει αυτή, για την ανάκαμψη τόσο της οικονομίας μας όσο και του περιβάλλοντος.
Όλοι μαζί μπορούμε και πρέπει να αλλάξουμε το κλίμα!